Katechizm Martynasa Mažvydasa – o narodzinach litewskiego słowa drukowanego

    Archiwum > Przegląd Środkowo-Wschodni t. 3/2018 > Spis treści > Katechizm Martynasa Mažvydasa – o narodzinach litewskiego słowa drukowanego

doi: 10.32612/uw.2543618X.2018.pp.71-100

Marcin Niemojewski

http://orcid.org/0000-0002-7032-6749

Abstrakt PL

Piśmiennictwo litewskie do połowy XVI wieku nie powstawało w języku litewskim. Wynikało to ze specyfiki rozwoju młodego państwa litewskiego. Wielkie Księstwo Litewskie, bo pod taką nazwą przeszedł do historii byt polityczny uformowany przez Mendoga w XIII stuleciu i utrwalony przez Gedymina w wieku kolejnym, skutecznie broniło swego stanu posiadania, ekspansywnie poszerzało swoje terytorium i zdobywało coraz silniejszą pozycję na politycznej mapie Europy, równocześnie jednak przejmowało od swoich przeciwników, partnerów politycznych i ludów podbitych nieobecne tu wcześniej, a wyrosłe na gruncie cywilizacji chrześcijańskiej wzory kultury i modele piśmienności wraz z językami, w których modele te funkcjonowały wcześniej. Potrzeba tworzenia piśmiennictwa w języku rodzimym pojawiła się dopiero wtedy, gdy kultura litewska znalazła się w kręgu oddziaływania czynników, które odmieniły oblicze Europy: druku, humanizmu i reformacji. Z tego impulsu zrodziła się pierwsza litewska książka drukowana, luterański katechizm Martynasa Mažvydasa, wydany w Królewcu w 1547 roku. Publikacja ta była nie tylko emanacją postaw ideowych i działań pierwszego pokolenia humanistów litewskich, zafascynowanych myślą protestancką. Otwierała także długotrwałą intelektualną batalię między litewskim katolicyzmem i protestantyzmem, podniosła rangę języka litewskiego i dała podstawy do unormowania jego wersji literackiej, a wreszcie wyznaczała początek doniosłej obecności Litwy Pruskiej w procesie kształtowania się litewskiej kultury i tożsamości narodowej.

Abstract EN

Catechism of Martynas Mažvydas – The Beginning of Lithuanian Print Culture

Literature of the Grand Duchy of Lithuania from its beginnings until the middle of the XVI century was not created in Lithuanian, but in other languages: Latin, Slavonic Office, German and Polish. When they began to form a powerful state, Lithuanians did not have their own written language. In its associations with neighboring countries, Lithuania received their written languages and patterns of scribal culture. A substantial turnabout in the evolution of Lithuanian writing occurred in relation to the factors, which spread throughout Europe and redefined its cultural and social shape: humanism, Reformation and printing. One of the forerunners of the changes was Martynas Mažvydas, student of Königsberg University, Protestant clergyman and a man of the Renaissance. He prepared the fi rst Lithuanian book, titled The Simple Words of the Catechism (in original: Catechismusa prasty Szadei) and published in Königsberg in 1547. The Catechism, surpassing the framework of religious literary genre, proved and predicted essential processes in the history of Lithuanian culture. It marked the start of struggle for primacy between the Catholicism and Protestantism. It also linked the Lithuania Proper with Lithuania Minor (later Prussia‘s Lithuania), the region of great significance for development of Lithuanian literature. However, most of all, the work of Mažvydas contributed to rising the status of Lithuanian language.

Słowa kluczowe PL: Martynas Mažvydas, katechizm, najstarsze piśmiennictwo litewskie, pierwsza książka drukowana, reformacja, Prusy

Keywords EN: Martynas Mažvydas, catechism, ancient written literature in Lithuania, first printed book in Lithuanian language, Reformation, Prussia

Pełny tekst / Full text  PDF (IN POLISH)

Bibliografia / References

  1. Aleknavičienė O., Darvienas Martyno Mažvydo laiškas, ”Archivum Lithuanicum” 2013, nr 15. Biblia litewska Chylińskiego. Nowy Testament – fotokopie, wyd. Cz. Kudzinowski, Poznań 1984.
  2. Biržiška V., Abraham Kulvietis, The First Lithuanian Humanist [w:] ”Contributions of Baltic University”, Pinneberg 1947.
  3. Biržiška V., Aleksandrynas. Senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos, t. 1: XVI–XVII amžiai, Chicaga 1960.
  4. Braziūnienė A., Martynas Mažvydas i początki słowa drukowanego na Litwie, ”Acta Universitatis Nicolai Copernici. Bibliologia IV. Nauki humanistyczno-społeczne” 2000, zesz. 340.
  5. Bučys A., Seniausiosios lietuvi ų literat ū ros istorija ir chrestomatija, Vilnius 2012.
  6. Chrystianizacja Litwy, red. J. Kłoczowski, Kraków 1987.
  7. Dzieje chrześcijaństwa na Litwie, red. V. Ališauskas, przeł. K. Korzeniewska, Warszawa 2014.
  8. Febvre L., H.-J. Martin H-J., Narodziny książki, przeł. A. Kocot, M. Wodzyńska-Walicka, Warszawa 2014.
  9. Gedimino laiškai, oprac. V. Pašuta ir I. Štal, z łaciny i niemieckiego przeł. M. Ročka, Vilnius 1966.
  10. Gineitis L., Kristijonas Donelaitis ir jo epocha, Vilnius 1964.
  11. Jackiewicz M, Dzieje literatury litewskiej, t. 1: do 1917 roku, Warszawa 2003.
  12. Jovaišas A., Jie parašė pirmą sias lirtuviškas knygas, Vilnius 2009.
  13. Jučas M., Lietuvos metrašč iai, Vilnius 1968.
  14. Kaunas D., Lietuviškoji knyga Lietuvos Didžiojoje Kunigaikšystėje [w:] Lietuviškoji knyga. Istorijos metmenys. Nuo rašto atsiradimo lietuvos Didžioje Kunigaikštystėje iki Lietuvos nepriklausomybės atkūrimo 1990 metais, red. D. Kaunas, Vilnius 1996.
  15. Kiaupa Z., Kiaupienė J., Kuncevičius A., Historia Litwy od czasów najdawniejszych do 1795 roku, przeł. P. Grablunas, J. Niewulis-Grablunas, J. Prusinowska, R. Witkowski, Warszawa 2007.
  16. Kłoczowski J., Młodsza Europa. Europa Środkowo-Wschodnia w kręgu cywilizacji chrześcijańskiej średniowiecza, Warszawa 1998.
  17. Kultura Wielkiego Księstwa Litewskiego. Analizy i obrazy, oprac. V. Ališauskas, L. Jovaiša, M. Paknys, R. Petrauskas, E.Raila, przeł. P. Bukowiec, B. Kalęba, B. Piasecka, Kraków 2006.
  18. Lebedys J., Palionis J., Seniausias lietuviskas rankra ś tinis tekstas, [w:] J. Lebedys, Lituanistikos baruose, Vilnius 1972.
  19. Lietuvi ų literatūros enciklopedija, red. Kubilius, V. Rakauskas, V. Vanagas, Vilnius 2001. Mažosios Lietuvos enciklopedinis žinynas, red. V. Bagdonavičius, Vilnius 2015.
  20. Mažvydas M., Katekizmas ir kiti raštai. Catechismus und andere Schriften. Faksimilių rinkinys, red. Giedrius Subačius, Vilnius 1993.
  21. Mažvydas M., Pirma lietuviška knyga, red. M. Ročka, Vilnius 1974.
  22. Niemojewski M., Donelaitis i Baranauskas: między piśmiennością a literaturą,”Przegląd Środkowo-Wschodni” 2016, t. 1.
  23. Olson D. R., Papierowy świat. Pojęciowe i poznawcze implikacje pisania i czytania, przeł. M. Rakoczy, Warszawa 2010.
  24. Otrębski J., Teksty litewskie. I: Teksty dawne. Zeszyty do ćwiczeń językoznawczych nr 2, Warszawa 1957.
  25. Pirmasis Lietuvos Reformacijos paminklas. The First Recorded Text of the Lithuanian Reformation. Abraomo Kulviečio Confessio fidei ir Johanno Hoppijaus Oratio funebris (1547). Confessio fidei by Abraomas Kulvietis and Oratio fu- nebris by Johann Hoppe (1547), red. Poci ū t ė, Vilnius 2011.
  26. Pomian K., Europa i jej narody, prze ł. M. Szpakowska, Warszawa 1992.
  27. Ročka M., A. Kulviečio bibliotekos autoriai ir knygos, Vilnius 1970.
  28. Safarewicz J., Un acrostiche de Mažvydas,”Prace Filologiczne” 1938, t. XVIII, s. 7 ‒ 8.
  29. Widziałem świat. Skrypt do kursu historii literatury litewskiej, koncepcja całości, wybór, przekłady z języka litewskiego, opracowanie B. Kalęba, opracowanie fragmentów Kroniki Bychowca, Kroniki Stryjkowskiego i Postylli Mikołaja Daukszy J. Niedźwiedź, Kaunas–Vilnius 2014.
  30. Zinkevičius Z., Rinktiniai straipsniai, t. 1: Lietuvi ų kalbos kilm ė ir ryšiai su kaimyn ų kalbomis. Istorinė gramatika. Tarmių kilmė. Dialektologija. Rašomosios kalbos kilmė, Vilnius 2002.
  31. Zinkevičius Z, Rinktiniai straipsniai, t. 2: Valstybė ir kalba. Sen ų j ų rašt ų kalba. XVIII–XIX a. Rašomoji kalba. XX amžius. Ryt ų Lietuva, Vilnius 2002.

Copyright © 2018 by Marcin Niemojewski

License URL: https://creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/deed.en